Ο στόχος αυτής της εργασίας είναι να προσφέρουμε μία μικρή προσωπογραφία μίας από τις πρωτεργάτριες της φεμινιστικής κίνησης στην Ελλάδα, της Άννας Παπαδημητρίου. Προσφέρουμε εδώ όσες πληροφορίες καταφέραμε να αποκτήσουμε για τη ζωή της και την κοινωνική της δράση στην υπηρεσία του αγώνα για τα δικαιώματα των γυναικών και των ανηλίκων. Παραθέτουμε επίσης το άρθρο της με τίτλο «Εντυπώσεις από το συνέδριο της Χριστιανίας», με μία σύντομη προσέγγιση στο μεσοπολεμικό φεμινιστικό κινήμα στην Ελλάδα και στο περιοδικό Ελληνίς, όπου δημοσιεύτηκε το άρθρο.

Oστόχος αυτής της εργασίας είναι να προσφέρουμε μία μικρή προσωπογραφία μίας από τις πρωτεργάτριες της φεμινιστικής κίνησης στην Ελλάδα, της Άννας Παπαδημητρίου. Παρόλο που η έρευνά μας ξεκίνησε εδώ και κάποια χρόνια, είναι ακόμα ελάχιστα αυτά που γνωρίζουμε για τη ζωή και το έργο της. Αναμφίβολα, είναι λιγότερο γνωστή από την αδελφή της, τη φιλόλογο Πολύμνια Λάσκαρη 1 και από τις συναδέλφους της γυναικείας δράσης Καλλιρρόη Παρρέν 2 και Αύρα Θεοδωροπούλου 3 . Περισσότερα στοιχεία διαθέτουμε για την κοινωνική της δράση στην υπηρεσία του αγώνα για τα δικαιώματα των γυναικών και των ανηλίκων. Πρόκειται όμως για μία πολύ ενδιαφέρουσα προσωπικότητα, την οποία αξίζει να προσεγγίσουμε. Τα βιογραφικά στοιχεία που γνωρίζουμε τα χρωστάμε, στην πλεοψηφία τους, στην καταπληκτική δουλειά της κυρίας Ιωάννας Πετροπούλου (Πετροπούλου 1999-2000: 269-335), η οποία ανέλαβε τη δύσκολη επιχείρηση της επεξεργασίας του αρχείου της κόρης της Άννας και συγγραφέως Έλλης Παπαδημητρίου 4 . Το αρχείο αυτό στεγάζεται στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών της Αθήνας μετά από δωρεά της ίδιας της συγγραφέως και μέσα στο υλικό που περιέχει συναντήσαμε πολλές από τις πληροφορίες που προσφέρουμε σ’αυτήν την εργασία.

Σε άρθρα της Άννας είχαμε πρόσβαση χάριν στο Εργαστήριο Σπουδών Φύλου και Ισότητας του Πάντειου Πανεσπιστημίου, το οποίο φυλάσσει σε ψηφιακή μορφή πολλά από τα άρθρα που δημοσιεύτηκαν στα σημαντικότερα φεμινιστικά περιοδικά της περιόδου του μεσοπολέμου: Ελληνίς και Ο Αγώνας της Γυναίκας 5 . Το αρχείο αυτό αποτελεί έναν πολύτιμο θησαυρό επειδή τεκμηριώνει ένα μεγάλο μέρος της δραστηριότητας του φεμινιστικού κινήματος του μεσοπολέμου. Επιλέξαμε το άρθρο με τίτλο «Εντυπώσεις από το συνέδριο της Χριστιανίας», το οποίο δημοσίευτηκε σε τρεις δόσεις στα τέσσερα πρώτα τεύχη του 1921. Παρουσιάζουμε εδώ το κείμενο ολόκληρο με τις διευκρινίσεις που θεωρήσαμε σκόπιμες και με μία σύντομη εισαγωγή για το βίο και το έργο της Άννας Παπαδημητρίου, καθώς και για το μεσοπολεμικό φεμινιστικό κινήμα στην Ελλάδα και το περιοδικό Ελληνίς.

Η Άννα Λάσκαρη Παπαδημητρίου υπήρξε επιστήμονας, νομικός και αγωνίστρια για τα δικαιώματα των γυναικών και των ανηλίκων. Με καταγωγή από τη Μικρά Ασία, ήταν, μαζί με την αδελφή της Πολύμνια Λάσκαρη, από τις πρώτες διανοούμενες, όχι μόνο της Μικράς Ασίας στα τέλη του 19ου και αρχές του 20ου αιώνα, αλλά και της Ελλάδας. Ήταν γόνος μίας παλιάς και εύπορης σμυρνέϊκης οικογένειας γαιοκτημόνων, η οποία κατείχε αγροτικά εδάφη στην Μαγνησία (Πετροπούλου 1999-2000: 226). Η Άννα ήταν ένα από τα 8 παιδιά της Αικατερίνας και του Αριστομένη Λάσκαρη, αγνοούμε όμως το έτος γεννήσεώς της. Με λόγια της εγγονής του, Έλλης Παπαδημητρίου, ο Αριστομένης Λάσκαρης «ήταν δικηγόρος, είχε κάνει σπουδές στη Γαλλία, ήταν για την εποχή του προοδευτικός» (Πετροπούλου 1999-2000: 226). Γι’αυτό δεν μας ξαφνιάζει το ότι έδωσε σπουδές σε όλα του τα παιδιά, τόσο στους άρρενες όσο και στα θήλεα. Η Πολύμνια, όπως είναι γνωστό, ήταν φιλόλογος ενώ η Άννα έκανε επιστημονικές και νομικές σπουδές αν και αγνωούμε σε ποιον ακριβώς κλάδο. Από τη δουλειά της σε διάφορα εκπαιδευτικά ιδρύματα και την ασχόλησή της με το θέμα των ανηλίκων, υποθέτουμε ότι ίσως να σπούδασε Παιδαγωγικά. Η Άννα παντρεύτηκε στα τέλη του 19ου αιώνα με τον τραπεζίτη Στυλιανό Παπαδημητρίου, με τον οποίο απόκτησε δύο παιδιά, την Έλλη και τον Μάριο 6 .

Αγνοούμε πότε ακριβώς μετακόμισε η οικογένεια Παπαδημητρίου στην Αθήνα και για ποιους λόγους. Είναι βέβαιο όμως πως δεν ζούσαν πλέον στη Σμύρνη όταν συνέβη η Καταστροφή. Το πιο πιθανόν είναι να μετακόμισαν κατά το 1914, όταν ξεκίνησαν συστηματικά οι διώξεις των Ελλήνων από την Κυβέρνηση των Νεότουρκων, όπως εξάλλου είχαν κάνει πολλές άλλες οικογένειες από τη Μικρά Ασία. Υπάρχουν και ορισμένα ντοκουμέντα που τεκμηριώνουν την παρουσία της οικογένειας Παπαδημητρίου στην Αθήνα κατά το 1916 7 .

Μετά τη μετακόμισή της στην Αθήνα η κοινωνική της δράση ήταν συνεχής. Ανάμεσα στο 1917 και το 1922 εργάστηκε στο Ορφανοτροφείο Θυμάτων Πολέμου 8 καθώς και στο Εμπειρίκειο Άσυλο Αστέγων Παιδιών 9 . Κατά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο προσέφερε την υπηρεσία της ως νοσοκόμα. Το 1922 μετά την Καταστροφή ίδρυσε, σε συνεργασία με την Αύρα Θεοδωποπούλου, το Προσφυγικό Οργανοτροφείο «Ἑθνική Στέγη» για τα θύματα της Καταστροφής 10 , του οποίου διετέλεσε διεθύντρια ως το τέλος της ζωής της το 1968.

Όταν ξεκίνησε το ελληνικό φεμινιστικό κίνημα στρατεύτηκε στον αγώνα για τα γυναικεία δικαιώματα ως σύμβουλος του Εθνικού Συμβουλίου Ελληνίδων και ως αντιπρόεδρος του διοικητικού Συμβουλίου του Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας, αξίωμα που άσκησε επί 24 χρόνια. Συνεργάστηκε με την σειρά Φεμινιστική Βιβλιοθήκη και με διάφορα περιοδικά του κινήματος όπως στο Δικαίωμα της Γυναίκας, Αγώνας της Γυναίκας ή Ελληνίς δημοσιεύουντας άρθρα κυρίως με θέμα τις γυναίκες αλλά και τους ανηλίκους. Πήρε μέρος στα διεθνή συνέδρια για τα γυναικεία δικαιώματα που πραγματοποιούνταν σε διάφορα μέρη του κόσμου. Το 1920 ταξίδεψε στην Χριστιανία (σημερινή Όσλο), ως εκπρόσωπος του Εθνικού Ελληνικού Συμβουλίου και το 1923 στη Ρώμη. Το 1925 πήγε στο Washington ως επίσημος αντιπρόσωπος της Ελληνικής Κυβέρνησης και το 1931 στο Βελιγράδι ως αντιπρόσωπος του Ελληνικού Συμβουλίου Δικαιώματος των Γυναικών. Σχετικά με όλα αυτά τα συνέδρια συνήθιζε να γράφει μία έκθεση στα φεμινιστικά περιοδικά Ελληνίς 11 και Ο Αγώνας της Γυναίκας.

Στα 24 χρόνια που διατέλεσε αντιπρόεδρος του Εθνικού

Συμβουλίου Ελληνίδων αγωνίστηκε όχι μόνο για τα γυναικεία δικαιώματα, αλλά επίσης για την αναζήτηση της πατρότητας, τη δικαστική αναγνώριση των εξώγαμων παιδιών και γενικότερα για τα δικαιώματα των ανηλίκων από νομικής και από κοινωνικής άποψης. Το 1927 οραμάτισε τα παιδικά δικαστήρια, θέμα για το οποίο έγραψε και πολλά άρθρα στα περιοδικά του κινήματος, αλλά και ένα δοκίμιο. Πέθανε το 1968.

Έργα της είναι:

Κοινωνική και ιστορική μελέτη περί φυσικών τέκνων, Αθήνα, Αθηνά, 1922.

«Εντυπώσεις από το γυναικείο συνέδριο της Ρώμης», Ελληνίς, τχ. 6-7, 1923.

«Γιατί χρειάζεται την ψήφο η νοικοκυρά», Ο Αγώσας της Γυναίκας, τχ. 5, 1923.

«Μια γυναικεία μεγαλοφυΐα», Ο Αγώσας της Γυναίκας, τχ. 7, 1924.

«Από την εργασίαν των προφύγων», Ο Αγώνας της Γυναίκας, τχ. 12, 1924.

«Έκθεσις της αντιπροσώπου του ΕΣΕ και της Κυβερνήσεως κ.

Άννας Παπαδημητρίου», Ελληνίς, τχ. 11, 1925.

«Πρωτοχρονιάτικες εορτές», Ελληνίς, τχ. 1, 1925.

«Τα παιδικά δικαστήρια» , Ο Αγώνας της Γυναίκας, τχ. 40, 1927.

«Παιδικά Δικαστήρια», Ο Αγώνας της Γυναίκας, 84, 1929.

To μεσοπολεμικό φεμινιστικό κίνημα ξεκίνησε στην Ελλάδα κατά το 1920 όταν, με τις νέες πολιτικές τάσεις, όπως τον σοσιαλισμό και τον κομουνισμού, αλλά και την προσπάθεια του Ελευθέριου Βενιζέλου για φιλελεύθερο εκσυγχρονισμό της ελληνικής κοινωνίας (Αθανασιάδης 2007:15), άρχισαν να αναδύονται τα πρώτα φεμινιστικά σωματεία. Έτσι στα τέλη του 1919 ιδρύονται ο Σοσιαλιστικός Όμιλος Γυναικών και το Εθνικό Συμβούλιο Ελληνίδων και το 1920, ο Σύνδεσμος για τα Δικαιώματα της Γυναίκας. Ορισμένα από αυτά τα σωματεία αντιστοιχούσαν με τις διάφορες πολιτικές τάσεις, ενώ άλλα αντιστοιχούσαν και σε διεθνείς οργανώσεις όπως το Διεθνές Συμβούλιο Γυναικών, η Διεθνής Ένωση για τη Γυναικεία Ψήφο ή ο Διεθνής Σύνδεσμος «Ειρήνη και Ελευθερία» (Αβδέλα - Ψαρά 1985:33-34).

Το μεσοπολεμικό φεμινιστικό κίνημα στην Ελλάδα διαχωρίζεται σε δύο σαφείς τάσεις, την ριζοσπαστική αντιπροσωπευόμενη από τον Σύνδεσμο για τα Δικαιώματα της Γυναίκας και τη συντηρητική από το Εθνικό Συμβούλιο Ελληνίδων και το Λύκειο των Ελληνίδων 12 . Οι σοσιαλίστριες και οι κομουνίστριες επηρέασαν ιδεολογικά ως ένα βαθμό τις δυο αυτές τάσεις (Νιξαρλίδου 2013:48). Τα πιο σημαντικά σωματεία από την άποψη της δράσης και της προβολής τους υπήρξαν το Εθνικό Συμβούλιο Ελληνίδων (ΕΣΕ) και ο Σύνδεσμος για τα Δικαιώματα της Γυναίκας, τα οποία, τουλάχιστον στη δεκαετία του ‘20, δεν ήταν εντελώς ασύνδετα, μιας που οι ίδιες γυναίκες ήταν κατά περιόδους σημαντικά στέλεχη και των δύο αυτών σωματείων.

Το ΕΣΕ ιδρύθηκε το 1919 από μία μικρή ομάδα γυναικών της αστικής κυρίως τάξης 13 , μορφωμένες και γλωσσομαθείς. Δημιουργήθηκε ως το ελληνικό τμήμα του Διεθνούς Συμβουλίου (International Council of Women) 14 και γι’αυτό ήταν ενήμερες για τις εξελίξεις και τις αλλαγές που γινόταν σε άλλες χώρες (Νιξαρλίδου 2003: 20). Το ΕΣΕ αποτελούσε ομοσπονδία σωματείων και μέλη του ήταν ο Σύνδεσμος για τα Δικαιώματα της Γυναίκας και ο Σοσιαλιστικός Όμιλος Γυναικών, μεταξύ άλλων. Κάτω από το κοινό σκοπό της ισότητας δικαιωμάτων των δύο φίλων (Καλλιγά 2008: 11), το ΕΣΕ σκόπευε να συνδέσει όλα τα γυναικεία σωματεία της χώρας και πράγματι, σε λίγα χρόνια ο αριθμός μελών αυξήθηκε σημαντικά. Ωστόσο, ο συντηρητικός χαρακτήρας που απέκτησε σταδιακά, ναι μεν του επέτρεψε να συνεχίσει τη δραστηριότητά του επί τη δικτατορία του Μεταξά και να επιζήσει ως τον πόλεμο, θα σημάδευε επίσης την κατάργισή του. Το 1940 αποσύρθηκε από το Διεθνές Συμβούλιο, του οποίου ήταν μέλος από την ίδρυσή του, και λίγο αργότερα άρχισε να λειτουργεί ως αποκλειστικά φιλαθρωπικό σωματείο (Αβδέλα - Ψαρά 1985: 44).

Η ίδρυσή του Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας από την Αύρα Θεοδωροπούλου και τη Μαρία Νεγροπόντη θεωρείται «σαφής τομή με τις προηγούμενες πραγματικότητες του κινήματος» (Αβδέλα - Ψαρά 1985: 38). Ο Σύνδεσμος κατάφερε να εναρμονίζει με τις ανάγκες των καιρών και να διεκδικήσει με τον πιο πειστικό τρόπο τα αιτήματα του φεμινιστικού κινήματος (Ψαρρά 1992:67, Νιξαρλίδου 2003:18). Οι διεκδικήσεις του αφορούσαν τις φιλελεύθερες αξίες της ισότητας, της δικαιοσύνης και της ελευθερίας, με κεντρικό στόχο την απόκτηση των πολιτικών δικαιωμάτων. Αν και συνεργάστηκε στενά με το ΕΣΕ, του οποίου ήταν μέλος, με τον καιρό προέκυψαν διαφωνίες πάνω από κεντρικά θέματα που οδήγησαν τον Σύνδεσμο να αποχωρήσει από την ομοσπονδία το 1934 15 . Αντίτετα με το ΕΣΕ, ο Σύνδεσμος δεν κατάφερε να ξεπεράσει την λογοκρισία της μεταξικής δικτατορίας και η δραστηριότητά του διακόπηκε το 1936 (Αβδέλα - Ψαρά 1985: 44).

Παρά τις διαφωνίες που οδήγησαν στον χωρισμό τους, τόσο ο Σύνδεσμος όσο και το ΕΣΕ, προσπάθησαν να μην συγκρουσθούν μεταξύ τους και να αγωνίζονται ενιαία για τις κοινές τους διεκδικήσεις. Απέφευγαν να ταυτιστούν με καμία κομματική παράταξη θεωρώντας ότι μόνο αν απαλάσσοταν από κάθε κομματικό έλεγχο μπορούσαν να συσπειρώσουν όλες τις γυναίκες (Αβδέλα - Ψαρά 1985: 27). Αντιλαμβανόμενες ότι, για να κατορθώσουν τους στόχους ο αγώνας τους έπρεπε να λάβει υπ’ όψιν όλα τα κοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες, ασχολήθηκαν ενεργά με θέματα όπως η μισθωτή εργασία, η κοινωνική αλλαγή, η εκπαίδευση, το οικογενειακό δίκαιο, η προστασία της μητρότητας και των εξώγαμων παιδιών, η Καταστροφή του κρατικού διακανονισμού της πορνείας και, μετά την καταστροφή, η αποκατάσταση των προσφύγων (Πυργάκη 2008:145-152). Παράλληλα έφεραν εις πέρας μία πάρα πολύ σημαντική κοινωνική δράση. Ιδρύματα όπως η Ανώτερη Γυναικεία Σχολή, το ορφανοτροφείο «Εθνική Στέγη» ή ο Σύλλογος προστασίας κρατουμένων γυναικών και ανηλίκων είναι μερικές μόνο από τις πιο σημαντικές πρωτοβουλίες των φεμινιστικών αυτών σωματείων.

Οι φεμινίστριες του μεσοπολέμου βρήκαν διαφορετικά μέσα να εκφραστούν. Συνηθείς ήταν οι διαλέξεις πάνω από κοινωνικά θέματα που αφορούσαν τις γυναίκες και τους ανηλίκους, καθώς και τα διαβήματα για νοσμοσχέδια και οι δήμοσιες συκεντρώσεις (Αβδέλα - Ψαρά 1985: 40). Πολύ σημαντική επίσης ήταν η διεθνής δραστηριότητα, με τακτική συμμετοχή εκπροσώπων του Συνδέσμου και του ΕΣΕ στα Διεθνή Συνέδρια που λάμβαναν μέρος σε διάφορες χώρες. Χαρακτηριστικό του κινήματος είναι επίσης η πλήθωρα περιοδικών που εκδίδονταν και που φανερώνουν τον σκοπό να δώσουν κοινωνική προβολή στο κίνημα (Αβδέλα - Ψαρά 1985: 39). Σχεδόν όλα τα σωματεία είχαν το δικό τους περιοδικό. Έτσι η Ελληνίς ήταν το περιοδικό του Εθνικού Συμβούλιο των Ελληνίδων, ο Αγώνας της Γυναίκας του Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας και η Σοσιαλιστική ζωή του Σοσιαλιστικού Ομίλου Γυναικών. Τα περιοδικά αυτά αποτελούσαν έναν πολύ σημαντικό τρόπο να αγγίξουν κοινωνικά θέματα και να συσπειρώσουν τις άλλες γυναίκες.

Πρέπει να επισημανθεί όμως, ότι οι φεμινίστριες του μεσοπολέμου δεν αποτελούσαν παρά μία μικρή μειοψηφία. Το κίνημά τους δεν φούντωσε στην ελληνική κοινωνία. Στην αρχή περιοριζόταν μόνο στην Αθήνα και τον Πειραιά και οι ιδέες τους πολύ δύσκολα έφταναν στην επαρχία, με εξαίρεση τη Θεσσαλονίκη, που εντάχθηκε στο κίνημα το 1928(Αβδέλα - Ψαρά 1985: 26). Πολύ ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι ελάχιστες ήταν οι γυναίκες που εγγράφτηκαν στους καταλόγους όταν επιτέλους τους δόθηκε το δικαίωμα να ψηφίζουν στις δημοτικές εκλογές το 1932 16 .

Στη δεκαετία του ‘30 η οικονομική κρίση, η παλινόρθωση της Μοναρχίας και η δικτατορία του Μεταξά δυσχέραναν πολύ τη δραστηριότητα των φεμινιστριών (Αθανασιάδης 2007: 19). Οι καρποί του φεμινιστικού αγώνα αυτής της περιόδου ήταν λίγοι και οι επιτυχίες του θεωρήθηκαν μικρές σε σχέση με τους στόχους που είχαν. Δεν αμφιβάλλεται όμως για τη σημασία της συνεισφοράς του στο ιδεολογικό επίπεδο που θα αποτελούσε τη χειραφέτηση του μεταπολεμικού και του μεταπολιτευτικού φεμινισμού που θα επιτυχούσε περισσότερα κατορθώματα (Αθανασιάδης 2007: 19).

Το μηνιαίο φεμινιστικό περιοδικό Ελληνίς ιδρύθηκε από την Ειρήνη Σούτσου, την Ασπασία Μαυρομιχάλη, την Έλδα Νάζου και την Αθηνά Γαϊτάνου-Γιαννού το 1921 17 . Ήταν το περιοδικό του Εθνικού Συμβουλίου των Ελληνίδων και, ως περιοδικό της ομοσπονδίας, μάζευε τις περισσότερες συνεργασίες των γυναικών 18 της περιόδου του μεσοπολέμου (Νιξαρλίδου 2003:55). Αν και το ΕΣΕ ακολουθούσε μία συντηρητική τάση, η Ελληνίς δεν ανταποκρινόταν σε καμιά ιδεολογική ή πολιτική γραμμή. Με την επιθυμία μιας ενιαίας δράσης (Αβδέλα - Ψαρά 1985: 43) σκόπευε να «αποτελεί όργανο του ΕΣΕ και της γυναικείας κοινωνικής προόδου με τάσεις νεωτερικές συγχρονισμένες» 19 . Γι’ αυτό και άρθρα όλων των ιδεολογίων και πολιτικών τάσεων του κινήματος ήταν καλοδεχούμενα.

Η Ελληνίς αποτελούσε κυρίως όργανο ενημέρωσης για τις δραστηριότητες του ΕΣΕ και των μελών του αλλά και γενικότερα, για την γυναικεία δράση τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Στο περιοδικό συναντιούνται λοιπόν πολύ σημαντικές πληροφορίες για τις γυναικείες πρωτοβουλίες της μεσοπολεμικής περιόδου. Από την άλλη, αποτελούσε και όργανο διαφήμισης του φεμινιστικού κινήματος με στόχο να φτάσει σε όσο το δυνατόν περιοσσότερες γυναίκες.

Σχεδόν όλες οι γυναίκες που συνεργαζόταν με την Ελληνίς ήταν μορφωμένες. Μεταξύ τους υπήρχαν λογοτέχνες, γιατροί, κοινωνιολόγοι, παιδαγωγοί και δικηγόροι 20 , με αναπτυγμένη άποψη πάνω στην κατάσταση της γυναίκας και στα κοινωνικά ή στα δικαστικά ζητήματα. Έτσι, αν κα ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με το θέμα της ψήφου, προσέγγιζαν και πολλά κοινωνικά θέματα όπως τη μισθωτή εργασία, τη γυναικεία εκπαίδευση, την επαγγελματική κατάρτιση, τη μητρότητα, την πορνεία, τους ανηλίκους, από πολύ διαφορετικές προοπτικές. Πολλές φορές προσέγγιζαν και εθνικά ή πολιτικά θέματα όπως τη μικρασιατική εκστρατεία και, λίγο αργότερα, την Μικρασιατική Καταστροφή και τα κοινωνικά προβλήματα που προέκυψαν από την εισρροή των προσφύγων (Νιξαρλίδου 2003:55).

Το περιοδικό δημοσίευε επίσης κριτικές για θεατρικές, μουσικές ή καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, καθώς και βιογραφίες όπου επαινούσαν διάσημες γυναικείες προσωπικότητες όπως την Marie Courie, την Elisabeth Maxwell, την Μαρίας Καλαποθάκη ή της Ιφηγένειας Συγγρού. Από το 1926 το περιοδικό άρχισε να δημοσιεύει επίσης διηγήματα γυναικών και σε λίγο γνωστοί λογοτέχνεις της εποχής όπως ο Άλκης Θρύλος, η Μυρτιώτισσα, η Μελισάνθη, η Ρίτα Μπούνη-Παπά, ακόμη και ο Κωστής Παλαμάς δημοσίευαν διηγήματα ή ποιήματα στο περιοδικό (Νιξαρλίδου 2003:55).

Το 1936, μετά την ανακήρυξη της διακτατορίας του Ιωάννη Μεταξά η Ελληνίς απόκτησε ένα αρκετά πιο αυστηρό ελληνικοχριστιανικό χαρακτήρα, ενώ οι στάσεις των συνεργατών του έγιναν ακόμα πιο συντηρητικές. Αυτό το γεγονός έχει ερμηνευτεί ως μια προσπάθεια του περιοδικού να επιβιώσει στα χρόνια της μεταξικής δικτατορίας 21 . Ο αποχωρισμός του ΕΣΕ από το Διεθνές Συμβούλιο το 1940 και η μετατροπή του σε αποκελιστικά φιλανθρωπικό σωματείο από απόφαση της Κυβέρνησης (Αβδέλα - Ψαρά 1985: 43, Νιξαρλίδου 2003: 22) σημαδεύαν το τέλος του περιοδικού, η κυκλοφορία του οποίου διακόπηκε τελείως με τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο.

Το κείμενο της Άννας Παπαδημητρίου που παρουσιάζουμε εδώ δημοσιεύτηκε σε τρεις δόσεις στα πρώτα τέσσερα τεύχη του 1921 του περιοδικού Ελληνίς. Πρόκειται για μια έκθεση για το Συνέδριο του Διεθνούς Συμβουλίου που έλαβε μέρος στη Χριστιανία (σημερινή Όσλο) το Σεπτέμβρη του 1920 και στο οποίο συμμετείχε η ίδια ως ειδική γραμματέας του Εθνικού Συμβουλίου.

Το κείμενο αποτελεί ένα πολύ ενδιαφέρον τεκμήριο, από τη μία μεριά διότι προσφέρει πολλές πληροφορίες για την φεμινιστική κίνηση τόσο στην Ελλάδα όσο και σε άλλες χώρες. Στην περίπτωση της Νορβηγίας αξίζει να σημειωθεί την θεσμική υποστήριξη εκ μέρους της Κυβέρνησης και του Στέμματος. Όσον αφορά την Ελλάδα, το κείμενο μας δίνει την εντύπωση μίας αρκετά οργανωμένης και σοβαρής κίνησης, αν κρίνουμε από τη συντομία με την οποία δημοσιεύεται αμέσως η έκθεση για το συνέδριο με τα αποτελέσματα του ίδιου και από τις σημαντικές προσωπικότητες που συμμετείχαν σ’ αυτό. Πράγματι, αν και τα διάφορα έργα για το φεμινιστικό κίνημα στην Ελλάδα δεν αναφέρουν συνήθως τα ονόματα των αντιπροσώπων στα διεθνή συνέδρια, σ’ αυτό το κείμενο διαπιστώνουμε ότι την Ελλάδα αντιπροσώπευαν, εκτός από την Άννα, η Πολύμνια Λάσκαρη και η Έλλη Αδοσίδου, δύο σημαντικές προσωπικότητες όχι μόνο του φεμινιστικού κινήματος, αλλά και του πνευματικού κόσμου, γεγονός που δεν είναι καθόλου ασήμαντο.

Από την άλλη, αποτελεί ένα ωραίο κείμενο ταξιδιωτικών εντυπώσεων όπου η συγγραφέας διηγείται λεπτομερώς όλο τον δρόμο από το New Castle ως το Όσλο, περιγράφοντας τα τοπία και τους ανθρώπους, τα μουσεία που επισκέπτηκε, τις εκδρομές που έκανε και τις καλλιτεχνικές εκδηλώσεις που παρακολούθησε, πάντα με τον θαυμασμό και την γοητεία κάποιου που βλέπει αυτά τα πράγματα για πρώτη φορά.

Το πιο σημαντικό όμως, είναι το γεγονός ότι μας δίνει την ευκαιρία να πλησιάσουμε το πρόσωπο που μας ενδιαφέρει με τον πιο άμεσο τρόπο. Μέσα στο κείμενο η Άννα εκφράζει, στο πρώτο πρόσωπο, όχι μόνο τις εντυπώσεις που της προκαλεί το ταξίδι, αλλά και ποιες ήταν οι περιστάσεις στις οποίες το αποφάσισε. Συναντάμε έτσι μία πολύ ανεξάρτητη -ακόμα και τολμηρή- γυναίκα που, δίχως άδεια κανενός, παίρνει την απόφαση να ταξιδέψει στη Νορβηγία μόνη της στις αρχές του 20ου αιώνα. Αυτό το γεγονός αποτελεί σαφή απόδειξη ότι ήταν συνεπής με τα ιδεώδη και τις διεκδικήσεις που υποστήριζε και ότι το φεμινιστικό κίνημα είχε αρχίσει να φουντώνει έστω και σε ένα μικρό μέρος της ελληνικής κοινωνίας 22 . Παρά την καθαρεύουσα στην οποία είναι γραμμένο, το κείμενο είναι απλό, άμεσο, ακόμα και συμπαθητικό, με κάποια κωμικά σχόλια, και μας ανακαλύπτει την θερμή και ευγενική προσωπικότητα της συγγραφέως.

Πολύ ενδιαφέρον επίσης είναι το θέμα της γλώσσας. Καθώς

είπαμε, το κείμενο είναι γραμμένο σε αρκετά απλή καθαρεύουσα 23 , στην οποία η συγγραφέας δείχνει ευχέρια. Υπάρχουν όμως πολλαπλά στοιχεία που αλλάζουν από τη μία δόση στην άλλη ή ακόμα και μέσα στην ίδια δόση. Έτσι π.χ., πολλές φορές γράφει το τελικό ν στις θηλυκές αιτιατικές και άλλες φορές το ξεχνάει. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με τις προθέσεις, τις περισσότερες φορές τις γράφει στην αρχαία τους μορφή (εις, εξ), αλλά κάπου κάπου ξεχνιέται και τις γράφει στη δημοτική (σε, από). Αυτό το γεγονός δείχνει ότι, παρόλο που αναμφίβολα κατείχε την καθαρεύουσα, δεν ήταν η φυσική της γλώσσα.

Παρουσιάζουμε το κείμενο αυτό και την εισαγωγή ως μία πρώτη επαφή με το πρόσωπο και το έργο της Άννα Παπαδημητρίου, με την ελπίδα ότι μία εκτενέστερη έρευνα θα μπορέσει, παρά τις πολλές δυσκολίες, να φέρει περισσότερους καρπούς για μελλοντικές εργασίες.

Από την Άννα Παπαδημητρίου

Εἰς τὰς ἀρχὰς Σεπτεμβρίου 1920 εὐρισκόμην εἰς Λονδίνον διότι ἤθελα νὰ εἰσαγάγω τὴν κόρη μου εἰς Ἀγγλικὴν γεωπονικὴν Σχολήν 24 . Ἐκεὶ συναντήθην μὲ δύο ἐκ τῶν ἀντιπροσώπων του Ε.Σ.Τ.Ε.Γ 25 διὰ τὸ Συνέδριον τῆς Χριστιανίας, τὴν Καν. Ἐ. Άδοσλιδου 26 καὶ τὴν Δα. Πολύνμιαν Λάσκαρη 27 . Ἔφευγαν διὰ τὴν Νορβηγία καὶ μὲ ὅλην τὴν ἐπιθυμίαν που εἶχα νὰ τὰς συνοδεύσω, διότι ὅλα τὰ ζητήματα τὰ ἀφορῶντα τὴν γυναικεῖαν δράσην πάντοτε μὲ ἐνδιέφεραν ἰδιαιτέρως, δὲν ἐφανταζόμην ὅτι θὰ εἶχα τὸν καιρόν, διότι τότε ἀκριβῶς συνέπιπτε καὶ ἡ ἔναρξις τῶν μαθημάτων εἰς τὰ σχολεία. Ἐν τούτοις αἱ προσωπικαί μου ὑποθέσεις ἐτελείωσαν πολὺ γρήγορα καὶ ὑπελόγησα ὅτι θὰ ἐπρόφθανα ἀκριβῶς νὰ φθάσω εἰς Χριστιανία τὴν προπαραμονήν τοῦ Συνεδρίου. Χάρις εἰς τὴν τάξιν μεθ’ ἡς διεξάγονται ὅλα ἐν Ἀγγλία, ἐντός 48 ὡρῶν ἀπό τῆς ἀποφάσεως μου, εἶχα ἤδη κανονίσει τὰ τοῦ διαβατηρίου καὶ εἰσιτηρίου καὶ εὐρισκόμην ἐπάνω εἰς τὸ Jupiter τῆς British-Norwegian Line καθ’ ὁδὸν πρὸς τὴν Χριατιανία.

Ἡ Βόρειος θάλασσα μολαταῦτα ὑπῆρξε κάθε ἄλλο ἢ ἐνθαρρυντική. Τὸ ταξείδι δὲν εἶνε μεγάλο, ἐφύγαμε εἰς τὰς 9 Σεπτεμβρίου Σάββατον, κατὰ τὰς 6 μ.μ. καὶ τὴν Κυριακὴν τὰ μεσάνυχτα εἴχαμε φτάσει εἰς τὸ Bergen. Τὰ πλοία εἶνε ὡραία, ἡ περιποίησις καλή, καθαριότης ἄκρα, ἀλλὰ τὶ θάλασσα, θέε μου τὶ θάλασσα καὶ τὶ οὐρανός! Ἐγνώρισα ἔκτοτε Ἄγγλους ναυτικούς, οἱ ὁποίοι τὴν ἀποκαλοῦν the worst thing in the worler. Πλαγιασμένη στὸ κρεββάτι μου σχεδὸν μόλις ἀφήναμε τὸ New Castle ἤκουα τὰ ἀντικείμενα τοῦ πλοίου νὰ κατρακυλοῦν εἰς ὅλας τὰς διευθύνσεις, ποτὲ δὲν ἠσθάνθην τόσο ὄξεία νοσταλγία, ποτὲ ἡ Ἐλλὰς μὲ τὸν ὡραῖο της οὐρανὸ καὶ τὴν γαλάζια θάλασσα δὲν μοῦ εἶχε φανῆ πειὸ θελκτική, ἀλλὰ καὶ τόσο, τόσο μακρυά, ποτὲ ἡ γυναικεία δρᾶσις καὶ τὰ συνέδρια τόσο ἀπηλλαγμένα ἐνδιαφέροντος. Εὐτυχῶς τελειώνουν καὶ τὰ δυσάρεστα ὅσο καὶ τὰ εὐχάριστα καὶ ἐφθάσαμε εἰς τὸ Bergen, ὅπως εἶπα κατὰ τὰς 12 μ.μ. Τὴν Δευτέρα τὸ πρωὶ ἀφῆκα τὸ Jupiter καὶ ἐπῆγα πρὸς τὸ σιδηροδρομικὸ σταθμὸ διὰ νὰ πάρω τὸ τραῖνο, τὸ ὁποίον φεύγει κατὰ τὰς 9 π.μ. Ἀπὸ τὰ Bergen τὰ μέρη, τὰ ὁποία διασχίζει ὁ σιδηροδρόμος διὰ νὰ φθάσῃ στὴ Χριστιανία, θεωροῦνται ἀπὸ ἀπόψεως εὐσιακῆς καλλονῆς ἀπὸ τὰ ὡραιότερα τοῦ κόσμου. Ὑπάρχουν δὲ εἰς τοὺς σιδηροδρόμους αὐτοὺς ἰδιαίτερα διαμερίσματα πολυτελείας “Observation cars” μὲ τὰ παράθυρα ἀποτελούμενα ἀπὸ ἕνα ὁλόκληρο γυαλί, διὰ νὰ ἔχουν οἱ ταξιδιῶται τὴν εὐκελίαν νὰ θαυμάσουν τὴν μαγευτικὴν φύσι τῆς Νορβηγίας. Ἡ διαφορὰ μεταξὺ αὐτῶν τῶν διαμερισμάτων καὶ τῶν ἄλλων πρώτης θέσεως εἶναι ἐλάχιστη, ὥστε ἀπέφασισα νὰ τὴν πληρώσω καὶ νὰ ἀπολαύσω μὲ ἡσυχία

τὴν θέα τῆς φύσεως, ἡ ὁποία στὴν ψυχική μου κατάστασι εἴτανε ἴσως ἡ μόνη θεραπεία. Διότι ἐκτός ἀπὸ τοὺς κόπους καὶ τὴν νοσταλγία ἔφθανα στὴν Χριστιανία χωρὶς νὰ ξεύρω λέξι Νορβηγικὴ καὶ χωρὶς νὰ ἔχω καθόλου ἰδέαν τῶν ξενοδοχείων τῆς Χριστιανίας οὔτε εἰς ποιὸ ἐξ αὐτῶν κατέλυσε ἡ Ἑλληνικὴ ἀποστολή. Εἶνε δὲ γνωστόν, ὅτι σήμερα εἰς τὴν μεταπολεμικὴν ἐποχήν, ἡ κίνησις ἔχει αὐξήσει τόσο, ὥστε συχνὰ συμβαίνει τὰ ξενοδοχεία νὰ εἶνε ὑπερπλήρη καὶ τὸ ζήτημα τῆς καταλύσεως εἶνε ἀπὸ τὰ σπουδαιότερα τόσο δὲ περισσότερο που ἔφθανα στὸ Season τῆς Χριστιανίας καὶ εἰς ἐποχῆς συνεδρίου. Ἐπήγαινα λοιπὸν μὲ τὴν ἀνησυχία τῆς ἀβεβαιότητας καὶ ἐσκεφτόμην μὲ τὶ τρόπο θὰ κατορθώσω ἄραγε εἰς τὰς 11 1/2 τὸ βράδυ, ὥρα που φθάνει συνήθως τὸ τραῖνο, νὰ ἀνακαλύψω δύο ἄτομα σὲ μία ὅλόκληρη προτεύουσα. Παίρνω λοιπὸν τὴν θέσι μου διὰ observation car καὶ πηγαίνω νὰ ἐγκατασταθῶ, ὅτε παρατηρῶ ἐπάνω ἀκριβῶς ἀπὸ τὸ κάθισμά μοῦ μία εἰδοποίησι, ἕνα ἁπλὸ φύλλο χαρτί. Διαβάζω καὶ βλέπω ὅτι αἱ κυριαί τοῦ Ε. Σ 28 ., αἱ φθάνουσαι εἰς τὴν Χριστιανία διὰ τὸ Συνέδριον, παρακαλοῦνται χάριν εὐκολίας νὰ ἀπευθυνθοῦν εἰς τὸ γραφείον τοῦ Δ. Συμβουλίου 29 , τὸ εὐρισκόμενον ἐντὸς τοῦ σταθμοῦ. Σώθηκα! Ὑπάρχει ἕνας Θεὸς διὰ τοὺς τολμηροὺς ἤ μᾶλλον γιὰ ἐκείνους που δὲν ἀποθαρρύνονται εὔκολα. Αὐτὴ ἡ μικρὰ λεπτομέρεια θὰ σᾶς δώση νὰ κατανοήσετε τὰ τοῦ Νορβηγηκοῦ χαρακτῆρος γενικῶς καὶ τὰ τῆς ὀργανώσεως τοῦ συνεδρίου ἰδιαιτέρως. Τίποτε δὲν αφίεται εἰς τὴν τύχη· καμμιὰ ἀβάσιμος αἰσιοδοξία πουθενά, εἰς ὅλα σκέψις καὶ πρόνοια μέχρι τῶν ἐλάχιστων λεπτομερειῶν, ἀπὸ τὰς ὁποίας πάντοτε ἐξαρτᾶται ἡ συνολικὴ ἐπιτυχία κάθε ἐπιχειρήσεως. Καὶ ἔτσι οἱ Νορβηγοὶ μὲ ὅλην τὴν πτώχειαν τοῦ ἐδάφους των καὶ ὅλας τὰς σκληρὰς κλιματολογικὰς συνθήκας ὑπὸ τὰς ὁποίας ἐξελίσσονται, προοδεύουν ἐκ παραλλήλου μὲ τοὺς πλουσιώτερους καὶ εὐτυχέστερους λαοὺς τῆς Εὐρώπης καὶ παρουσιάζουν εἰς τὰ ὄμματα τῶν ξένων ἕναν συμπαθητικὸν σύνολον πραγματικῶς πολιτισμένου, ἀν καὶ ἁπλοῦ καὶ λιτοῦ λαοῦ, ὁ ὁποίος δὲν τὰ περιμένει ὅλα ἀπὸ τὸν Θεὸ τῆς Νορβηγίας. Ἀφοῦ λοιπὸν ἐδιάβασα τὴν εἰδοποίησιν, ἡσύχασα πλέον καὶ ἀπήλαυσα καθ’ ὁλοκληρίαν τὸ μοναδικὸ θέαμα που εἶχα ἐμπρός μου.

Mέχρις ἑνὸς σημείου τὸ τραῖνο πηγαίνει μᾶλλον σιγὰ διότι ὁ δρόμος εἶνε πολὺ ἀνηφορικός. Περνούσαμε ἀγροὺς καλλιεργημένους, χωρικοὶ ἄνδρες, γυναῖκες, παιδιὰ μὲ τὰ ἐργαλεία στὸν ὦμο πήγαιναν μὲ εὐθυμία στὴ δουλειά.

Ἀργότερα, ὅσο ἀνεβαίναμε, διασχίσαμε βουνὰ χιονισμένα, εἰς τοὺς προπόδες τῶν ὁποίων ἔβλεπες [δυσανάγνωστο] μία λιμανίτσα ἥσυχη καὶ ἀτάραχη σὰν καθρέπτη καὶ βαρκοῦλες ἀραγμένες στὴν ξηρά. Καταρράκτες ἀφρισμένοι ἔπεφταν μὲ ὁρμὴν καὶ πατάγιν ἐκεί κοντὰ πελώρια δένδρα ἦταν ξερριζωμένα ἀπὸ τὴν δύναμι τοῦ νεροῦ καὶ πλαγιασμένα κατάχαμα σὰν νικημένοι γίγαντες. Πειὸ πέρα χαριτωμένα καλυβάκια ἀπὸ κορμοὺς δένδρων καρφωμένα ἐπάνω στὴ ράχη τοῦ βουνοῦ. Παιδάκια ἔπαιζαν ροδοκόκκινα ἐκεῖ γύρω ἢ ἔτρωγαν ἥσυχα τὸ ψωμάκι των βλέποντας τὸ τραῖνο νὰ περνᾷ. Παντοῦ τὸ ἴδιο θέαμα, παντοῦ ἡ ἴδια αντίθεσις. Ἀφ’ἑνὸς ἡ φύσις μεγάλη, ἄγρια, ἀδάμαστος, καὶ ἀφ’ ἑτέρου ὁ ἄνθρωπος μικρὸς καὶ ἀσθενής, ὁ ὁποῖος μόλα ταῦτα κατώρθωσε νὰ τὴν δαμάσῃ καὶ τὴν ἠνάγκασε νὰ τὸν ἐξυπηρετῇ. Φαίνεται ἐπίσης ὅτι ἀπὸ μηχανικῆς ἀπόψεως ἡ γραμμὴ Bergen-Christiania θεωρεῖται ἔργον μεγάλης ἀξίας, τὸ ὁποῖον ἐπείχισε καὶ κόπους πολλοὺς καὶ χρῆμα. Ἡ ἀντιπρόσωπος τῆς Κίνας, μὲ τὴν ὁποίαν ἔτυχε νὰ συνταξοδεύουμε καὶ μὲ τὴν ὁποία προσπαθούσαμε ν’ἀνταλλάξωμε μερικὲς σκέψεις καὶ ἐντυπώσεις, μοῦ ἐχρησίμευε μοιραίως ὡς ὅρος συγκρίσεων μεταξὺ τῆς μίας φυλῆς καὶ τῆς ἄλλης.

Δὲν ὑπάρχει ἀμφιβολία ὅτι αὐτοὶ οἱ ἄνθρωποι τοῦ Βορρᾶ, αὐτοὶ οἱ ἀπόγονοι τῶν ἀρχαίων πειρατῶν τῶν Vikings ἔχουν μέσα τους ψυχὴ δυνατήν, αἴσθημα ἀκαταμάχητον καὶ σώματα κατάλληλα διὰ νὰ ἀντιμετωπίσουν τὴν ἀγριότητα καὶ βιαιότητα τοῦ κλίματός των. Εἰς αὐτήν την διηνεκῆ πάλι ἀποκτοῦν δύναμιν καὶ ὑγείαν. Εἶνε σοβαροὶ καὶ αἰσθηματίαι, ὄχι ὅμως μελαγχολικοί, ἔχουν τὴν ἰσορροπίαν τὴν δυνατὴν ποὺ εἶνε συνηθισμένοι νὰ νικοῦν. Τὸ τραῖνο ἤτανε γεμᾶτο ἀπὸ κυνηγοὺς, πολλοὶ εἶχαν μαζὶ τῆς γυναῖκες των ντυμένες καὶ αὐτές σχεδὸν σὰν ἄνδρες, ὄχι εὔμορφες, οὔτε κομψές, ἀλλὰ ἁπλές, ὑγιεῖς καὶ συμπαθητικές. Σὲ ἕνα σταθμὸ πήραμε ἕνα ζεύγος μὲ ἕνα μωρὸ καὶ μὲ ἀπειρίαν ἀποσκευῶν. Μπῆκαν μέσα ὁ ἄνδρας μὲ τὴν γυναῖκαν του κρέμασαν μία κούνια γιὰ τὸ μωρὸ ὑψηλά, τὸ ἔβαλαν μέσα, τοῦ ἔδωσαν γάλα· τὸ μωρὸ κοιμήθηκε μὲ τὸ κούνισμα τοῦ τραῖνο καὶ οὔτε τὸ κοίταξαν πειὰ, ἔως τὴν ὥρα ποὺ ἔφθασαν. Παντοῦ ἡ ἴδια ἁπλότης, ἡ ἴδια αὐτοπεποίθησις, οὔτε φασαρία, οὔτε πολλὰ λόγια. Μὲ τὴν ἴδια ἁπλότητα καὶ αὐτοπεποίθησιν πλησιάζουν καὶ τὰ πειὸ δύσκολα τὰ πειὸ περίπλοκα κοινωνικὰ προβλήματα καὶ ἄφοῦ τὰ λύσουν κατὰ τὸν τρόπον τὸν ικανοποιητικώτερον βεβαίως γιὰ τοὺς πολλούς, ἔρχονται χωρὶς δισταγμὸ εἰς τὴν ἐφαρμογήν των.

Κατὰ τὸ μεσημέρι ἔφθάσαμε στὸ Glacier του Finse καὶ κατεβήκαμε σχεδὸν ὅλοι οἱ ἐπιβάτες διὰ νὰ κινηθοῦμε λίγο καὶ νὰ τρέξουμε στὰ χιόνια. Ἡ θέα ἤτανε ἀπαράμιλλος, τὸ χιονισμένο καὶ μαγευτικὸ βουνὸ καὶ κοντὰ μία λίμνη μεγάλη καὶ ταραγμένη σὰν θάλασσα. Κατέβηκα διὰ νὰ θαυμάσω τὰ νερά της καὶ τὸ πρασινωπὸ χρώμα των μὲ ἔκανε νὰ νοσταλγίσω τὰ γαλάζια κύματα τοῦ Αἰγαῖου. Ἔκανε κρύο ἀρκετό, ἐπέστρεψα στὸ τραῖνο καὶ δὲν ἀργήσαμε νὰ φύγωμε διὰ νὰ σταθοῦμε πάλι ὕστερα ἀπὸ ὀλίγο καὶ οὕτω καθ’ἑξῆς. Αὐτὸ εἶναι τὸ κουραστικὸ σημεῖο αὐτῆς τῆς γραμμῆς, εἶχε τόσους πολλοὺς σταθμοὺς ὥστε φθάνει κανεὶς κυριολεκτικῶς ἀποκαμωμένος καὶ ἀργὰ τὴν νύχτα στὴν Χριστιανία, πολλάκις μετὰ τὰ μεσάνυχτα. Ἐμεῖς εἴχαμε τὴν τύχη νὰ φθάσωμε εἰς τὰς ἕνδεκα. Μόλις λοιπὸν στάθηκε τὸ τραῖνο, παίρνω ἀμέσως τῂς βαλίζες μου, πηδῶ ἀπὸ τὸ βαγόνι καὶ κατευθύνομαι πρὸς τὸ γραφείον τοῦ Διεθνοῦς Σ. τὸ ὁποῖον ἐφαίνετο κάλλιστα χάρις εἰς τὰ φωτεινὰ γράμματα τὰ ὁποῖα εἶχε ἀπ’ ἔξω. Ἐκεῖ μερικὲς Κυρίες τοῦ Νορβηγηκοῦ Ε. Σ. ἐδέχοντο τῂς ταξειδιώτισες μὲ μεγάλη καλωσύνη καὶ εὐγένεια. Ἀμέσως μὲ ἐπληροφόρησαν ὅτι δύο μέλη τῆς Ἑλληνικῆς ἀποστολῆς κατέλυσαν εἰς τὸ Hotel Bristol καὶ μία χαριτωμένη δεσποινὶς ἐπέμεινε παρ’ ὅλας μου τὰς διαμαρτυρίας νὰ φροντίσῃ ἡ ἴδια διὰ τὰς ἀποσκευάς μου, ἀφοῦ δὲ τὰ ἐτελείωσε ὅλα μόνη της, μὲ συνόδευσε εἰς τὸ αὐτοκίνητον καὶ μέχρι τοῦ ξενοδοχείου, χωρὶς νὰ με αφήσῃ οὔτε νὰ κοπιάσω, οὔτε νὰ πληρώσω τὸ παραμικρό. Ἡ Κυρία Ἀδοσίδου καὶ ἡ ἀδελφή μου Δνις. Λάσκαρη ἐξεπλάγησαν καὶ ἐγέλασαν μὲ τὴν αἰφνιδίαν ἄφιξίν μου, ὁμολογῶ δὲ ὅτι ἡ παρουσία των συνετέλεσε οὐκ ὀλίγον εἰς τὸ νὰ διαλύσῃ τὰ τελευταία ἴχνη τῆς νοσταλγίας. Τὴν ἐπαύριον, παραμονὴν τῆς ἐνάρξεως τοῦ Συνεδρίου, ἔφθανε μέσον Δανείας καὶ ἡ Γενικὴ Γραμματεὺς του Ε. Σ. τῶν Ἑλλην. Γ. Δνις Ἀντωνοπούλου 30 . Αἱ συνάδελφοί μου μὲ ἐβοήθησαν ἀμέσως εἰς τὸ νὰ κανονίσω τὰ τῆς θέσεώς μου καὶ χάρις εἰς τὴν ἰδιότητὰ μου ὡς εἰδικῆς γραμματεὺς τοῦ Ε. Σ. τῶν Ε. Γ. παρακολούθησα καὶ τὰς γενικὰς συνεδριάσεις τοῦ τμήματος τῆς ψήφους. Ἀλλὰ καὶ αἱ ἁπλαῖ ἐπισκέπτριαι ἀκόμα καὶ ἀν δὲν ἦσαν μέλη Ἐθνικών Συμβουλίων εἶχαν τὸ δικαίωμα τῇ αἰτήσει των νὰ παρακολουθήσουν καὶ τὰς γενικὰς συνελεύσεις καὶ τὰς ἰδιαίτερας συνεδριάσεις τῶν τμημάτων χωρὶς ὅμως νὰ ἀναμιγνύονται εἰς τὰς συζητήσεις, οὔτε νὰ ἔχουν δικαίωμα ψήφου.

Ἡ ὑποδοχὴ ἡ ὁποία μᾶς ἔγινε ἐκεῖ ἤτο πραγματικῶς θερμότατη. Τὸ Δημοτικὸν Συμβούλιον τῆς Χριστιανίας ἐψήφισε γενναῖον ποσὸν διὰ τὴν περιποίησιν τῶν ἀντιπροσώπων. Ὁ βασιλεὺς καὶ ἡ βασίλισσα προσεκάλεσαν τῂς Κυρίες εἰς ἐπίσημον τσάϊ καὶ ὁ Ὑπουργὸς τῶν Ἐξωτερικῶν εἰς γεῦμα. Ὅσον ἀφορᾷ τὸ Εθ. Συμβούλιον τῆς Νορβηγίας πρέπει νὰ ὁμολογήσωμεν ὅτι αἱ Νορβηγίδες εἶχαν φροντίσει ὄχι μόνον διὰ τὸ πρακτικόν, ἀλλὰ καὶ διὰ τὸ καλλιτεχνικὸν καὶ διασκεδατικὸν μέρος τῆς συγκεντρώσεως αὐτῆς.

Ἡ Κυβέρνησις εἶχε θέσει εἰς τὴν διάθεσιν τῶν Κυριῶν τὸ Βουλευτήριον. Ἐκεῖ ἐγένοντο αἱ συνεδριάσεις τῶν τμημάτων καὶ εἰς τὴν μεγάλην αἴθουσαν αὐτοῦ αἰ γενικαὶ συνελεύσεις. Ἐκεῖ ὑπῆρχεν αἴθουσα πληροφοριῶν μὲ ἀπειρίαν ἐντύπων σχετικῶν μὲ τὴν ἐργασίαν τοῦ Συνεδρίου.

Κάθε ἀντιπρόσωπος Ε. Συμβ. εὕρισκε μεγάλον φάκελλον, ὁ ὁποῖος περιεῖχεν ἕνα Album μὲ τοπεῖα καὶ θέας Νορβηγικάς, ἕναν ὁδηγὸν τῆς Χριστιανίας, τὸ πρόγραμμα τῶν ἐργασιῶν τοῦ συνεδρίου, τὸ σῆμα τοῦ ὁποίου ἔπρεπε νὰ φέρουν ὅλαι αἱ ἀντιπρόσωποι τῶν Εθν. Συμβ., πρόγραμμα ἐκδρομῶν καὶ ἐπισκέψεων μουσείων, σχολῶν καὶ τὰς έπισήμους καὶ ἰδιαίτερας προσκλήσεις.

Μέσα εἰς τὸ Βουλευτηρίον ἐπίσης ὑπῆρχεν ἐστιατόριον, ταχυδρομείον, ὑπηρεσία διαβατηρίων καὶ ἰδιαίτερα διαμερίσματα ὑποδοχῆς διὰ τὴν Πρόεδρον τοῦ Διεθνοῦς καὶ τὰς προέδρους τῶν Ἐθνικῶν Συμβουλείων καὶ τῶν Μονίμων Ἐπιτροπῶν. Ἐπίσης εἰς τὴν διάθεσιν τῶν Κυριῶν εἶχε τεθῆ ὑπὸ τῆς Κυβερνήσεως ἡ αἴθουσα τοῦ Πανεπιστημίου, ὅπου ἐγένοντο αἱ βραδυναὶ διαλέξεις, 8-10. Αὐτὴ ἤτο ἀνοιχτὴ εἰς τὸ κοινόν.

Αἱ ἐργασίες τοῦ Συνεδρίου ἤρχισαν τὴν Τετάτρτην 8 Σεπτεμβρίου, καὶ διήρκησαν μέχρι τοῦ Σαββάτου.

Τῂς τρεῖς πρῶτες ἡμέρες συνεδρίασεν μόνον ἡ Ἐκτελεστική Ἐπιτροπή καὶ αἱ Μόνιμοι Ἐπιτροπαί ἐναλλάξ. Τὴν πρώτην ἡμέραν τὸ τμήμα ψήφου δὲν εἶχεν ἐργασίαν, ἐπομένως εἶχα ὅλη τὴν ἐλευθερίαν νὰ ἐπωφεληθῶ τοῦ προγράμματος τῶν ἐκδρομῶν. Εἰς τὰς δέκα π. μ. συνηντήθη ἐμπρὸς εἰς τὸ Βουλευτήριον ἡ ὁμὰς τῶν ἐκδρομέων καὶ ξεκινήσαμε ἀμέσως διὰ τὸ Tryvands-Bauen.

Tὸ Tyrvands-Bauen εἶνε ἕνα ὕψωμα ἀπὸ τὸ ὁποίον ἡ θέα εἶνε ἐξαιρετικῶς ὡραία. Ἕως ἕνα σημεῖο πήγαμε μὲ τὸ τράμ, ὕστερα ἐξακολουθήσαμε πεζῇ ἀνάμεσα σὲ δάση ἀπὸ ἔλατα, ἕως ὅτου φθάσαμε ἕως τὸ ὑψηλότερο μέρος τοῦ βουνοῦ. Εἰς τὸ μέρος αὐτὸ ὑπάρχει ἕνας ξύλινος πύργος, ἀπὸ τὸν ὁποῖον, ὅταν ἀνεβῇ κανείς, ἔχει στὰ πόδια του ὅλο τὸ Νορβηγικὸ Fjord καὶ μακρυὰ στὸ βάθος διακρίνει καλά, ὅταν ἡ ἀτμόσφαῖρα εἶνε διαυγής, μερικὲς ἀπὸ τῂς πειὸ ὑψηλὲς κορυφὲς τῆς Νορβηγίας. Κάτω ἀπὸ τὸν πύργο μία γυναῖκα τοῦ λαοῦ μὲ τὸ πρακτικὸ πνεῦμα τῶν Εὐρωπαίων πουλοῦσε μῆλα καὶ ταχυδρομικὰ δελτάρια. Εἰς τὴν ἐπιστροφὴν προγευματίσαμε σὲ ἕνα chalet μέσα στὸ δάσος καὶ κατόπιν ἐξακολουθήσαμε πεζῇ, διότι ὁ δρόμος ἤτανε ὡραῖος, ἡ ἀτμόσφαιρα ἐλαφρά, μία ἀπὸ τῂς μέρες ἐκεῖνες ποὺ αἰσθάνεται κανεὶς εὐτυχισμένος νὰ ζῇ.

Τὸ ἀπόγευμα κατὰ τὰς πέντε τὸ Νορβηγικὸ Ε. Σ. προσέφερε τσάϊ εἰς ὅλας τὰς ἀντιπροσώπους εἰς τὸ Hotel Bristol διὰ νὰ γνωρισθοῦν καὶ σχετισθοῦν ἡ κυρίες μεταξύ των. Τὸ βράδυ εἰς τὰς 8 εἰς τὴν μεγάλην αἴθουσαν τοῦ Πανεπιστημίου ἔγινεν ἡ πρώτη ἐπίσημος συγκέντρωσις.

Ἡ πρόεδρος τοῦ Διεθ. Συμβ. Lady Aberdeen 31 μὲ χάριν καὶ λεπτότητα ἐξαιρετικὴν ἐχαιρέτησε τὰς ἀντιπροσώπους τῶν ξένων κρατῶν τονίζουσα ὅτι ἡ πρώτη αὐτὴ συγκέντρωσις πρέπει νὰ γίνῃ ἐν πνεύματι ἀγάπης καὶ ὁμονοίας.

Κατόπιν τὰ νεώτερα ἐκ τῶν Ἐθνικῶν Συμβουλίων ἐκλήθησαν νὰ χαιρετίσουν τὸ Διεθνὲς Συμβούλιο καὶ τὸ Νορβηγικὸν καὶ ἐψάλησαν διάφοροι ὕμνοι.

Τὴν Πέμπτη 9 Σεπτεμβρίου συνεδρίασε τὸ πρῶτον ἡ μόνιμος ἐπιτροπὴ τῆς ψήφου. Ἡ συνεδρίασις ὑπὸ τὴν προεδρίαν τῆς Dor Mariaan Whitney διεξήχθη μὲ πολλὴν τάξιν.

Κάθε ἀντιπρόσωπος ὁμίλησε περὶ τῶν πολιτικῶν δικαιωμάτων τῆς γυναικὸς εἰς τὸν τόπον της. Εἶπα καὶ ἐγὼ ὅτι καὶ εἰς τὴν Ἑλλάδα τὸ ἔδαφος φαίνεται ἐτοιμασμένο καὶ ὅτι δὲν θ’ἀργήσῃ νὰ ἔλθῃ ἡ ὥρα ὅπου αἱ ἑλληνίδες θὰ ἀποκτήσουν ἰσοπολιτείαν 32 .

Τὸ ἀπόγευμα τῆς Πέμπτης ἡ Ἑλληνικὴ ἀντιπροσωπεία ἤτο προσκεκλημένη εἰς Garden-Party ὑπὸ τῆς Κας. Lind τοῦ ἐν Χριατιανίᾳ προξένου τῆς Ἑλλάδος.

Τὴν Παρασκευὴ ἐπωφελήθην τῆς ἐλευθερίας μου διὰ νὰ ἐπισκεπτῶ διάφορα μουσεῖα τῆς Χριστιανίας. Ἕνα ἐξ αὐτῶν τὸ Viking-Ship εἶνε πολὺ περίεργο καὶ ἐνδιαφέρον. Αὐτὸ τὸ Viking-Ship εἶνε ἕνα μεγάλο καράβι, τὸ ὁποίον θυμίζει ἀρκετὰ τὰς τριήρεις τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων. Ἥτανε σκεπασμένο μὲ χῶμα καὶ ἐσχημάτιζε ἕνα μεγάλο λόφος tumulus, ὅπως εἶνε πολλοὶ τάφοι ἀρχαίων. Ὁ λόφος κατὰ σύμπτωσιν μόνον ἀνεκαλύφθη τὸ περιοεχόμενόν του.

Τὸ καράβι εὑρέθη σχετικῶς σὲ πολὺ καλὴ κατάστασι, μέσα δὲ ἦσαν δύο γυναικεῖοι σκελετοί. Ἀπὸ τὸ μέγεθός του καὶ άπὸ τὸν πλοῦτο τῶν ἀντικειμένων ποὺ βρέθηκαν μέσα, συμπεραίνουν οἱ ἀρχαιολόγοι ὅτι ὁ ἕνας σκελετὸς εἶνε βασίλισσης καὶ ὁ ἄλλος τῆς δούλης, τὴν ὁποίαν σύμφωνα μὰ τὰ ἔθιμα τῆς ἐποχῆς ἔθαψαν μαζὶ μὲ τὴν κυρίαν της. Ἐπίσης βρέθηκαν καὶ πολλοὶ σκελετοὶ ζώων, τὰ ὁποῖα προφανῶς ἐθυσιάστησαν πρὸς τιμὴν τῆς βασίλισσης. Τὸ ὄνομα τῆς βασίλισσης εἶνε Ἔσσα, ἔζησε τὰ 800 μ. Χ. δηλ. εἰς τὸν ἔννατον αἰώνα· φαίνεται δὲ ὅτι ἐσκότωσε τὸν ἄνδρα της, ἔπειδὴ τὴν εἶχαν πανδρεύσῃ διὰ τῆς βίας. Ἀπόδειξις ὅτι ὁ φεμινισμὸς στὴν Νορβηγία εἶχε βαθειὰ τῂς ρίζες του.

Τὸ καράβι ἐπεσκευάσθη ἐλαφρῶς, μετεφέρθη δὲ εἰς Χριστιανίαν, ὅπου ἀποτελεῖ ἕνα ἰδιαίτερον μουσείον.

Ἐπίσης πολὺ ἐνδιαφέρον καὶ τὸ βιομηχανικὸν μουσείον τῆς Χριστιανίας, ὅπου βλέπει κανεὶς τὴν ἐξέλιξιν τῆς ἐπεξεργασίας τοῦ ξύλου, τῆς ὑφαντουργίας, τῆς ταπητουργίας καὶ τῶν κεντημάτων.

Τὸ Σάββατον 11 Σεπτεμβρίου ὑπεβάλλετο τὸ πόρισμα τῶν προηγουμένων συνεδριάσεων τῶν τμημάτων καὶ τῆς ἐκτελεστικῆς ἐπιτροπῆς. Κάθε ζήτημα συνεζητεῖτο, ἐγίνετο δὲ παραδεκτὸν ἢ ἀπερρίπτετο διὰ ψηφοφορίας.

Αἱ Γ. Συνελεύσεις, ὅπως εἶπα προηγουμένως, ἐγίνοντο εἰς τὴν μεγάλην αἴθουσαν τοῦ Βουλευτηρίου.

Ἡ αἴθουσα εἶναι μεγάλη κομψὴ καὶ καλὰ φωτισμένη. Εἰς τὸ βάθος τὸ βῆμα τῆς προέδρου καὶ τῶν γραμματέων στολισμένο μὲ φυτὰ καὶ λουλούδια. Ἀπό πάνω ὑψηλὰ μὲ χρυσὰ γράμματα ὁ χρυσοῦς κανών, ὁ ὁποίος ἀντιστοιχεῖ μὲ τὸ ρητὸν τοῦ Ἐυαγγελίου «ἀγάπα τὸν πλησίον ὡς σεαυτόν». Ὁ κανών ὁ ὁποίος σὲ τέσσερις λέξεις περιλαμβάνει ὁλόκληρη θρησκεία, εἶνε ἡ ἀρχὴ ἀπὸ τὴν ὁποίαν ἐμπνέονται αἱ ἐργασίαι τοῦ Δ. Συμβουλίου.

Ἐπάνω ἀπὸ τὰ καθίσματα πινακίδες μὲ τὸ ὄνομα κάθες χώρας ποὺ ἀντιπροσωπεύετο, οὕτως ὥστε εὔκολα νὰ βρίσκουν αἱ κυρίαι τὰς θέσεις των. Ἡ Ἑλλὰς εἶχε δεξιὰ τὴ Βουλγαρία καὶ ἀριστερὰ τὸ Βέλγιον. Ἐντὸς τῆς αἰθούσης 25 δεσποινίδες ἐκ τῶν καλυτέρων οἰκογενειῶν φέρουσαι ταινίας μὲ τὰ Νορβηγικὰ χρώματα, ἐξετέλουν ἐναλλὰξ μὲ χάριν καὶ ἁπλότητα διαφόρους ὑπηρεσίας.

Ἡ παρουσία των εἰς τὰς γενικὰς συνελεύσεις ἀπετέλει μία νότα ζωηρὰ καὶ χαρίεσσα εἰς τὸ αὐστηρὸ περιβάλλον, ὁμολογῶ δὲ ὅτι συχνὰ μοῦ ἔτυχε νὰ ἀφαιρεθῶ ἀπὸ τὰς σοβαρὰς συζητήσεις καὶ νὰ θαυμάσω τὰ ξανθὰ των κεφάλια.

Εἰς αὐτὴ δὲ τὴν ἁμαρτία πολλάκις περιέπεσα ὄχι μόνον ἐξ αἰτίας τῶν νεαρῶν Νορβηγίδων, ἀλλὰ καὶ ἐξ αἰτίας πολλῶν ἐκ τῶν ἀντιπροσώπων, ποὺ δὲν ἦσαν ὅλες ἀκομψες καὶ ἡλικιωμένες, ὅπως θέλουν οἱ ἀνδρες νὰ παρουσιάσουν τὶς φεμινίστριες, ἀλλὰ πολλὲς μεταξὺ αὐτῶν ἦσαν κομψές, νέες καὶ χαριτωμένες.

Καὶ ἡ πρόεδρος τοῦ Δ. Συμβουλίου Lady Aberdeen μολονότι γυναῖκα μεγάλης ἡλικίας, εἶναι τύπος γλυκειὰς καὶ συμπαθητικῆς κυρίας, ἡ ὅποία ἀναμφιβόλως θὰ ὑπῆρξεν ὡραία στὴν ἐποχή της.

Αἱ Γε. Συνελεύσεις ἤρχιζαν ἀκριβῶς ἀπὸ τὰς ἐννηάμιση ἕως τὰς δώδεκα. Εἰς τὰς δώδεκα διακοπὴ μίας ὥρας διὰ τὸ πρόγευμα καὶ πάλιν ἐπανάληψις τῶν ἐργασιῶν ἀπὸ τὴν μία ἕως τὶς τέσσερες.

Τὸ Σάββατο τὸ ἀπόγευμα μετὰ τὸ τέλος τῶν ἐργασιῶν ἐπεσκέφθημεν ἐν σωμάτι τὸ νεκροταφείον ὅπου κατετέθησαν ἄνθη ἐπὶ τοῦ τάφου τῆς πρώτης Προέδρου τοῦ Νορβ. Ἐθ. Συμβ. Gina Crog. Γιὰ μὰς φυσικὰ αὐτό δὲν εἶχε καὶ πολὺ ἐνδιαφέρον, ἀλλὰ τί συγκίνησις ὅταν βρεθήκαμε ἐμπρὸς στοὺς τάφους τοῦ Ibsen καὶ Björnson 33 . Ἀπὸ καλλιτεχνικῆς ἀπόψεως μάλλον ὑστεροῦν, δύο πελώριες καὶ ογκώδεις πλάκες ἀπὸ καφὲ μάρμαρο. Τίποτε ποὺ νὰ συμβολίζει τὴν σκέψι καὶ τὸ αἴσθημα τῶν δύο μεγάλων Νορβηγικῶν ψυχολόγων.

Τὸ βράδυ τοῦ Σαββάτου εἴμεθα ὅλες προσκεκλημένες εἰς γεύμα ἀπὸ τὸν ‘Υπουργὸ τῶν Ἐξωτερικῶν. Αἱ ἐπίσημοι αὐταὶ ὑποδοχαὶ πρέπει νὰ προσθέσω ὅτι δὲν εἶχαν τίποτε τὸ ἀνιαρόν, διότι ὡς ἐκ τοῦ ἀριθμοῦ τῶν προσκεκλημένων δὲν ὑπῆρχε μεγάλη ἐθιμοτυπία, τοὐναντίον ἦσαν ἀφορμὴ συναντήσεων, αἱ ὁποίαι φυσικὰ κατέληγον εἰς πολὺ εὐχάριστη συνδιάλεξι καὶ ἀνταλλαγὴ γνωμῶν.

Τὴν Κυριακὴ τὸ πρωΐ μετὰ τὴν ἐκκλησίαν γενικὴ συνάντησις εἰς τὸ ἐργαστήριον τοῦ Νορβηγικοῦ γλυπτοῦ Vigeland 34 . Τὸ ἐργαστήριον τοῦ μεγάλου καλλιτέχνου δὲν εἶναι ἀνοιχτὸ εἰς τὸ κοινόν, ἤτανε μία ὅλως ἐξαιρετικὴ περιποίησις εἰς τὶς Κυρίες τοῦ Συνεδρίου. Ἡ ἐντυπώσεις τὴν ὅποίαν μᾶς ἔκαμεν ἡ Νορβηγικὴ γλυπτικὴ ἤτανε πολὺ δυνατή. Κάτι ἐντελῶς διαφορετικὸ ἐκ διαμέτρου ἀντίθετο πρὸς τὴν ἀρχαία κλασσικὴ τέχνη καὶ πρὸς τὴν σημερινὴ ἀκόμη τῶν περισσοτέρων Εὐρωπαικῶν λαῶν. Ὄχι ἡ ἐξιδανίκευσις οὔτε ἡ ἐξωράϊσις τῆς φύσεως, ἀλλὰ ἡ φύσις αὐτὴ καθ’ ἑαυτὴ δυνατὴ καὶ μεγάλη, ἄχαρις ὅμως καὶ ὀγκώδης. Ἕνα σύμπλεγμα μολαταῦτα ἀπὸ τρία παιδάκια ἤτανε ἐξαιρετικῶς εὔμορφο καὶ χαριτωμένο. Τὸ ὑπόλοιπον τῆς Κυριακῆς ἐπεράσαμε στὴν ἐξοχὴ εἰς τὸ Frognersoeteren ὅπου τὸ Δημοτικὸν Συμβούλιον τῆς Χριστιανίας προσέφερεν εἰς τὶς Κυρίες πρόγευμα πραγματικῶς ὁμηρικόν, τὸν ὁποίον παρετάθη ἕως τὸ ἀπόγευμα ἀργά. Τὴν Δευτέραν ἤρχισαν πάλιν αἱ ἐργασίαι ἐν γενικὴ συνέλευση καὶ ἐξηκολούθησαν ἐπὶ τρεῖς ἡμέρας.

Τὴν Τρίτη τὸ ἀπόγευμα ὁ Βασιλεὺς καὶ ἡ βασίλισσα ἐδέχθησαν τὶς κυρίες εἰς τσάϊ. Ἡ ὑποδοχὴ τῶν ἁπλὴ καὶ συμπαθητικὴ πείθει πραγματικῶς περὶ τῶν δημοκρατικῶν ἀρχῶν τοῦ τόπου.

Τὴν Τετάρτη τὸ βράδυ ἐδόθη συναυλία εἰς τὸ ἐθνικὸ θέατρο περιλαμβάνουσα ἀποκλειστικῶς Νορβηγικὴ Μουσικὴ καὶ μὲ Νορβηγικοὺς καλλιτέχνας.

Ἡ συναυλία αὐτὴ ἀπετέλεσε τὴν κορωνίδα τῶν καλλιτεχνικῶν ἀπολαύσεων εἰς Χριστιανίαν. Ἡ ἐκτέλεσις ἄμεμπτος καὶ ἀφοῦ σχεδὸν ὅλα τὰ κομμάτια ἐπανελήφθησαν δις, πάλι μᾶς φάνηκε ὅτι τελείωσε πολὺ γρήγορα.

Τὴν Πέμπτην ἔγινε ἡ τελευταία Γ. Συνέλευσις ἐξαιρετικῶς ἐνδιαφέρουσα καὶ ζωηρά. Ἤτανε καὶ ἡ τελευταία ἡμέρα τῆς διαμονῆς μου, ἐβιαζόμην πειὰ νὰ ἐπιστρέψω, ἄλλως τε καὶ πολλὲς ἄλλες κυρίες ἔφευγαν. Τὸ βράδυ κατὰ τὰς δέκα ἔπῆρα τὸ τραῖνο διὰ Bergen καὶ ἔκαμα τὸ ἴδιο δρόμο ἀντιστρόφως· εἰς τὰς 19 τὸ πρωΐ ἦμουν πάλι στὸ Mencaille. Τὸ ταξίδι μου εἶχε διαρκέσει ἀκριβῶς δέκα πέντε μέρες. Δέκα πέντε μέρες σχεδὸν ἐργασίας συνεχοῦς καὶ εἰς περιβάλλον τόσο ἀσυνήθιστο, ὥστε νὰ ἀποτελεῖ γιὰ μένα μία κούρασι πραγματική. Ἐκ τῶν ὑστέρων ὅμως ἀναγνωρίζω ὅτι ἀπεκόμισα θησαυρὸν ἀνεκτίμητον.

Διὰ τὰς ἐργασίας τοῦ Συνεδρίου καὶ διὰ τὸ πρόγραμμα τὸ ὁποίον ἐψηφίσθη διὰ τὴν προσεχὴ πενταετίαν ἔκαμε μιὰ περίξηψιν τῶν ἐκθέσεων τῶν συναδέλφων μου, αἱ ὅποίαι θὰ τυπωθοῦν προσεχῶς καὶ αἱ ὁποίαι εἶναι ἀκριβέσταται καὶ λεπτομερέσταται.

Ἡ ἐκ τοῦ Συνεδρίου ἐντυπώσεις μου ἡ γενινὴ εἶναι, ὅτι μολονότι πολλαὶ συζητήσεις διεξάγονται ἢ φαίνονται νὰ διαξάγονται ἐπὶ ματαίῳ μολονότι εἶναι ἀδύνατον διὰ κάθε ζήτημα νὰ λαμβάνονται ἀμέσως ἀποφάσεις αἱ ὅποίαι θὰ ἐκινδύνευαν νὰ χαρατηρισθοῦν ὡς ἐπιπολαίαι, ἐν τούτοις εἰς τὰς συγκεντρώσεις αὐτάς δημιουργεῖται ἐπαφὴ καὶ συμπάθεια μεταξὺ γυναικῶν διαφόρων λαῶν καὶ διαφόρων πολιτισμῶν, αἱ ὁποίαι εἶναι ἀδύνατον νὰ μὴ ἀποφέρουν καρποὺς ἀγαθούς.

Βεβαίως αἱ ἀποφάσεις αἱ ὁποίαι ψηφίζονται, μόνον ἀναλόγως τῶν συνθηκῶν κάθε τόπου μποροῦν νὰ ἐφαρμοσθοῦν, πόσο ὠφέλιμο ὅμως γιὰ ὅλους καὶ ἰδιαιτέρως γιὰ λαοὺς νέους σὰν τὸ δικὸ μας νὰ ἐξερχώμεσθα ἐνίοτε ἀπὸ τὰ περιωρισμένα μας ὅρια καὶ νὰ παρατηροῦμε μὲ προσοχὴ τὶ γίνεται γιὰ τὴν βελτίωση καὶ τὴν ἀνύψωσι τοῦ ἀτόμου εἰς τὰ κράτη ὅπου ὁ πολιτισμὸς ἀκμάζει.

Εἰδικῶς δὲ γιὰ τὴν γυναῖκα νομίζω ὅτι σχεδὸν περιττεύει κάθε συζήτησις, ἀφοῦ ἀκριβῶς μόνον αὐτὰ τὰ κράτη προοδεύουν καὶ ἀκμάζουν, ὅπου ἔχει ἐννοηθῇ ἡ ἀνάγκη τῆς διαφωτίσεως καὶ χειραφετησέως της.

Ἄλλως τε τὸ γυναικεῖον ζήτημα συνδέεται στενώτατα μὲ τὸ ζήτημα τοῦ παιδιοῦ35, εἶναι δὲ ἀνανφίσβητον ὅτι μόνον ἀπὸ γυναῖκες φωτισμένες καὶ ἐλεύθερες θὰ γεννηθοῦν φωτισμένοι καὶ ἐλεύθεροι ἄνδρες.

AΝΝΑ Σ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

Ἐν Ἀθήναις τῇ 8 Μαρτίου 1921.